Καστρομονάστηρο Καλάμου

Το κάστρο βρίσκεται στην βορειοδυτική πλευρά του Καλάμου, κοντά στον μικρό οικισμό της Επισκοπής.  Έδωσε το όνομά του στον ομώνυμο οικισμό, που χτίστηκε και αναπτύχθηκε κατά τους  17ο – 19ο αιώνα. Ο οικισμός υπήρχε λίγο παραπάνω από τη θέση του κάστρου, σχεδόν στο μέσο του βουνού, και έφερε το όνομα Παλιοχώρι. Η περιοχή διέθετε νερό από φυσική πηγή.

Το κάστρο αναφέρει ως “Καστρομονάστηρο” η αγγλίδα αρχαιολόγος Sylvia Benton το 1932. (The Ionian Islands -1934)

Σύμφωνα με την παράδοση, το κάστρο φέρεται να κτίστηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Βυζαντίου Ιουλιανού του Παραβάτη, του νοσταλγού της επανασύστασης της θρησκείας του Δωδεκάθεου. Ο Φλάβιος Κλαύδιος Ιουλιανός, χρημάτισε Αυτοκράτορας του Βυζαντινού κράτους από το 361 – 363 μ.Χ.

Στα χρόνια του λοιπόν, κατόπιν γενικής θεώρησης της περιοχής κρίθηκε από τούς ειδικούς για θέματα ασφάλειας, η δημιουργία αυτού του κάστρου με στόχο να προστατεύσει τους γειτονικούς πληθυσμούς από τις επιθέσεις πειρατικών λαών  και να ελέγχει τα στενά του θαλάσσιου περάσματος, με την απέναντι Ακαρνανική ακτή, όπου υπήρχε η πανάρχαια πόλη της Αλυζίας, η μοναδική που επέζησε και συνέχιζε την λειτουργία της μέχρι τους τελευταίους Βυζαντινούς χρόνους.

Οι τεχνίτες που ανέλαβαν το έργο της οικοδόμησης του κάστρου θα πρέπει να ήταν φερμένοι από την Βασιλεύουσα,  γιατί κοντά 17 αιώνες τώρα αναδεικνύεται η σταθερή κατασκευή του παρ’ όλες τις κατά καιρούς εχθρικές και πολιορκητικές πιέσεις, που θα μπορούσε να είχε δεχτεί. Οι τεχνίτες που το οικοδόμησαν, δεν τήρησαν τις προτροπές του Ιουλιανού για παλινόρθωση της θρησκείας του Δωδεκάθεου. Το 362 μ.Χ. διακήρυξε την αποκατάσταση της εθνικής θρησκείας, και με διάταγμα καθιερώθηκε η αρχή της θρησκευτικής ελευθερίας και οι κλεισμένοι ειδωλολατρικοί ναοί άνοιξαν.

Το κάστρο που στο εσωτερικό του διαθέτει καμάρες, στο πίσω μέρος είχε θέσεις Ιερών που ήταν αφιερωμένες στο προσκυνητό Τριαδικό σύμβολο του Χριστιανισμoύ, την Αγία Τριάδα, αλλά και στην Σοφία του Θεού. Δεν γνωρίζουμε αν κατά καιρούς διέθετε μοναχική γυναικεία ή ανδρική αδελφότητα.

Το κάστρο μπορούσε να ελέγχει πλήρως όλο το θαλάσσιο πέρασμα, από το μέρος της Λευκάδας, και ένα κομμάτι της θαλάσσιας περιοχής από το μέρος της Ιθάκης.

Η ανέγερση του ιερού Ναού του Αγίου Νικολάου, του προστάτη του κάστρου, στα 1858 μ.Χ. που βρίσκεται στην δυτική του πλευρά και είναι αθέατος από τη θάλασσα, θα πρέπει να αντικατέστησε τα ιερά που υπήρχαν εντός του καστρομονάστηρου.

Στο κάστρο διακρίνονται 4 οικοδομικές φάσεις:
Α. Πρωτοβυζαντινή
Β. Υστεροβυζαντινή
Γ. Βενετοκρατιάς
Δ. Νεότερων χρόνων

Μετά την πρώτη άλωση από τους Δυτικούς, το 1204 μ.Χ, άρχοντες του Βυζαντίου, έφυγαν από την Βασιλεύουσα και ήρθαν στα νέα κράτη που συνασπίστηκαν. Οι Κομνηνοί και οι Νικηφοραίοι, έφθασαν στο Δεσποτάτο της Ηπείρου. Αργότερα με την παλινόρθωση της Βυζαντινής Aυτοκρατορίας, θα καταφύγουν στο νησί του Καλάμου. Δεν γνωρίζουμε αν έμεναν στο καστρομονάστηρο ή σε άλλες περιοχές. Η έλευση αυτών των πρωταρχόντων στον Κάλαμο δείχνει ακριβώς τους στενούς δεσμούς της Βασιλεύουσας με τούτο το νησί, που μάλλον είχαν σφυρηλατηθεί σε βάθος πολλών ετών. Απόγονοι αυτών υπάρχουν σήμερα στον Κάλαμο και φέρουν το επώνυμο Κομηνoί και Νιφοραίοι.

Ο Κάλαμος χρησιμοποιήθηκε σαν ορμητήριο του πρώην μπεχτζή του οθωμανικού στρατού Γιάννου Βαρνακιώτη το 1764, στις επιθέσεις του σε χωριά του Αστακού προκαλώντας σημαντικές ζημιές και την οργή της Υψηλής Πύλης.

Το 1791 -1792, ο Λάμπρος Κατσώνης βρίσκεται στον Κάλαμο με πλοία του ρωσικού στόλου και παρακολουθείται από τον άγγλο πρόξενο Ζακύνθου Σπύρο Φορέστη, με το φόβο ότι θα  επανδρώσει τα πλοία με άντρες αλβανικής προέλευσης και προβεί σε πειρατικές επιδρομές, κάτι που όμως δε συνέβη.

Το 1799 βρίσκεται στην κατοχή του Τσάρου, που το 1807 τον απέδωσε στο Ναπολέοντα, με τη συνθήκη Tilsit. Το 1815 περιήλθαν σε αγγλική κατοχή.

Στον Κάλαμο (και τον Καστό) βρήκαν καταφύγιο κλέφτες και αρματολοί από την Ήπειρο, και τη δυτική Στερεά, όπως οι Τζαβελαίοι, ο Βαρνακιώτης, ο Λεπενιώτης -αδερφός του Κατσαντώνη, κ.ά.

Το 1810 (3 Μαρτίου) βρέθηκε στο νησί και ο Κολοκοτρώνης που σε συνεννόηση με τον Λεπενιώτη, παρέλαβε άντρες για να τους μεταφέρει στο Μεγανήσι για να επιτεθούν στους Γάλλους που το κατείχαν.

Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης  του 1821 στο νησί καταφεύγουν πολλές οικογένειες από Ήπειρο, από Πάτρα (όπως η οικογένεια των Βλαχοπαπαδοπουλαίων, ο Ζαΐμης και ο Ανδρέας Λόντος -οι δυο τελευταίοι τον Δεκέμβριο του 1825) από τη δυτική Ελλάδα (όπως η οικογένεια του Καραϊσκάκη – λέγεται ότι η σύζυγός του πέθανε το 1826 και ετάφη στον Κάλαμο, ενώ κατά άλλους πρόκειται για τη μητέρα του, ωστόσο δεν έχει αποδειχτεί).

Με την έξοδο του Μεσολογγίου, χιλιάδες ήταν οι πρόσφυγες που κατέφυγαν στο νησί. Συνολικά υπολογίζονται πάνω από 60.000.

Οικονομικά ασθενέστεροι από όλους όσους προσπάθησαν να βρουν καταφύγιο στον Κάλαμο, διώχνονται βάναυσα από τους Άγγλους που χρησιμοποιούν το νησί σαν στρατόπεδο συγκέντρωσης ελλήνων προσφύγων. Σε αυτό αναφέρονται και οι στίχοι του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (Ο Ανδριάς του Αοιδήμου Γρηγορίου του Ε΄ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως)

” … διωγμένοι από τον Κάλαμο, με την ψυχή στο στόμα
χιλιάδες γυναικόπαιδα δεν βρίσκουν φούχτα χώμα να μείνουν ακυνήγητα ….
Κι ο Χάρος δεκατίζει … ”

Το 1864 ακολουθεί την τύχη των υπολοίπων Ιονίων Νήσων στην Ένωση με την Ελλάδα.

Φωτογραφία: Παναγιώτης Γιαννιώτης

Το υλικό αντλήθηκε από:

• Μοτζάλη Α.,(2005).  Οι Ιόνιοι γείτονες της Δυτικής Ακαρνανίας: Τα νησιά Κάλαμος και Καστός. Πάτρα: Περί Τεχνών
• Ζαβογιάννη Σπ., (1992). Το Βυζαντινό αμυντήριο του Καλάμου, το Κάστρο ή Καστρομονάστηρο. Η γενικότερη ιστορία της διαχρονικής αμυντικής θωράκισης του νησιού. Ανακτήθηκε από : https://mytikaspress.blogspot.com/2016/07/blog-post_46.html